Powiat nowomiejski leży na pograniczu Pojezierza Chełmińskiego, Pojezierza Iławskiego, Garbu Lubawskiego i Pojezierza Dobrzyńskiego, w południowo – zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego.
Do 1818 roku Ziemia Lubawska wchodziła w skład Powiatu Michałowskiego (Województwo Chełmińskie). Na przełomie  XVIII i XIX wieku Lubawa i Nowe Miasto Lubawskie stały się małymi i niezamożnymi miasteczkami prowincjonalnymi (skutki przeciągających wojsk napoleońskich).
1 kwietnia 1818 roku nastąpił nowy podział administracyjny Prus Zachodnich. Utworzono wtedy (w wyniku podziału dotychczasowego Powiatu Michałowskiego) nowy powiat lubawski. Wszedł on w skład  rejencji kwidzyńskiej.
Siedzibą władz powiatowych zostało Nowe Miasto Lubawskie. Świadczyło to m. in. o wyraźnym zmniejszeniu się znaczenia społeczno -  gospodarczego Lubawy w tym okresie. Dopiero w II połowie XIX wieku Lubawa znowu stała się ośrodkiem o dużym znaczeniu społeczno – gospodarczym i kulturalnym.
Decyzję o przyłączeniu powiatu lubawskiego do państwa polskiego na mocy traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 roku ludność polska przyjęła z entuzjazmem. W Lubawie utworzono Powiatową Radę Ludową – w tym okresie Lubawa była najsilniejszym ośrodkiem polskim (w Nowym Mieście Lubawskim urzędował wówczas landrat pruski). Po przejęciu powiatu lubawskiego z rąk niemieckich strona polska przystąpiła do tworzenia własnych organów władzy. W miejscu landratury niemieckiej postanowiono utworzyć „Powiat Lubawski” z siedzibą w Nowym Mieście Lubawskim na czele ze starostą.
Pierwszym starosta został dr med. Teofil Rzepnikowski. Starostowie blisko współpracowali z samorządem powiatowym reprezentowanym przez Sejmik Powiatowy, który po reformie w 1935 roku zastąpiła Rada Powiatowa. Organem wykonawczym sejmiku był Wydział Powiatowy, na czele którego stał starosta.
Powiat Lubawski był obszarem typowo granicznym, którego granice na przestrzeni około 100 km były polsko – niemiecką granicą państwową. Był on jednym z najrdzenniej polskich powiatów na Pomorzu (96,6 % Polaków).
Ówczesny Powiat Lubawski, aczkolwiek biedny – raczej nie bogaty – starał się dzięki uświadomieniu narodowemu spełniać dobrze swe obowiązki – świadom pogranicza Rzeczypospolitej.
W okresie okupacji w dokumentach niemieckich nastąpiła zmiana nazwy powiatu  z „Lubawskiego” na „Nowe Miasto Lubawskie” (Neumark).
Na mocy przepisów wydanych jeszcze przez PKWN 1944 roku zniesione zostały podziały terytorialne wyznaczone przez Niemców i tym samym przywrócono stan sprzed 1939 roku. Powiat Lubawski znalazł się w granicach ówczesnego województwa pomorskiego (bydgoskiego).
Już w grudniu 1946 roku zaczęły się dyskusje na posiedzeniach Powiatowej Rady Narodowej na temat zmiany nazwy powiatu lubawskiego na „Nowomiejski nad Drwęcą”. Dyskutowano również wówczas o przeniesieniu siedziby starostwa do Lubawy.
Od 12 marca 1948 roku nastąpiła urzędowo narzucona zmiana nazewnictwa na „Powiat Nowomiejski” i nie wolno było w tym zakresie stosować żadnych dowolności. Problem nazewnictwa jednostek administracyjnych został generalnie rozstrzygnięty w 1950 roku, kiedy to przyjęto powszechnie obowiązującą zasadę, ze nazwa województwa, powiatu czy gminy pochodzi od faktycznej siedziby władz administracyjnych.
W 1950 roku powiat nowomiejski został włączony do województwa  olsztyńskiego po raz pierwszy w dziejach Lubawy i Nowego Miasta Lubawskiego.
1 czerwca 1975 roku weszła w życie ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym kraju i w związku z powyższym likwidacji uległy powiaty. W miejsce dotychczasowych 17 województw i 2 miast wydzielonych utworzono 49 nowych województw. W ramach zmniejszonego terytorialnie województwa olsztyńskiego z dawnego powiatu nowomiejskiego pozostawiono gminę i miasto Lubawę, natomiast Nowe Miasto Lubawskie wraz z gminami: Biskupiec, Grodziczno, Kurzętnik i Nowe Miasto Lubawskie włączono do nowo utworzonego województwa toruńskiego.
Od 1 stycznia 1999 roku Nowe Miasto Lubawskie zostało miastem powiatowym. W skład powiatu od 1999 roku wchodzą: gmina miejska – miasto Nowe Miasto Lubawskie oraz cztery gminy wiejskie – Biskupiec, Grodziczno, Kurzętnik i Nowe Miasto Lubawskie. Wszystkie gminy liczą 77 sołectw. Obszar powiatu – 695 km² zamieszkuje 44 587 ludności.