Historia (5)
Gotycka płyta nagrobna Kunona von Liebenstein, mosiężna, powstała przed 1407 rokiem o wymiarach: długość: 260 cm, szerokość: 140 cm. Wmurowana w filarze pod chórem w 1921 roku. Pierwotnie była usytuowana w posadzce kościoła pod Łukiem Tęczowym, oddzielającym nawę od prezbiterium. Płyta przedstawia rycerza Zakonu Krzyżackiego, wielkiego komtura, a u schyłku życia wójta bratiańskiego, zmarłego w październiku 1391 roku pochowanego w kościele w Nowym Mieście. Płyta nagrobna złożona jest z kilkunastu płytek, których połączenia przecinają kompozycję rysunkową. Na obrzeżach płyty widnieje łaciński napis zredagowany w języku łacińskim, w minuskule gotyckiej: „HIC IACET DOMINUS KUNE DE LIBENSTEEN QUI FUIT ADVOCATUS IN BRATIAN QUI OBIIT ANNO DOMINI MCCCXCI IN FERIA QUINTA OCTO DIES POST FESTUM SANCTI BORCHARDI AMEN” (tu leży pan Kuno von Liebenstein, który był rzecznikiem w Bratianie, zmarł w 1391 roku w czwartym dniu po uroczystości świętego Burcharda (20 października). Amen). Z innych zachowanych źródeł pisanych wiadomo, że rycerz urodził się około 1340 roku daleko w Niemczech, nad Renem. W 1383 roku został on w zakonie krzyżackim wielkim komturem. Być może chory po kilku latach zrezygnował z tej godności i został wójtem na zamku w Bratianie. Tam – jak wynika z treści napisu na płycie - zmarł 20 października 1391 roku w wieku 51 lat.
W czterech narożnikach umieszczone są w medalionach symbole ewangelistów. Pośrodku płyty wyryta jest postać rycerza Zakonu Krzyżackiego w pełnym rynsztunku bojowym, depczącego lwa (to w języku średniowiecznej symboliki miało świadczyć o jego męstwie) i otoczonego dziewięcioma aniołami o rozpostartych skrzydłach. Osiem aniołów podtrzymuje 4 herby: ojca, matki, babci ze strony ojca i babci ze strony matki. Środkowy na obłoku trzyma w rękach wstęgę z napisem herr Kune de Libensteen.
Płyta stanowi fundację wielkiego mistrza Konrada von Jungingen, która można łączyć z chęcią podkreślenia zasług Kunona dla Zakonu Krzyżackiego. Projektantem płyty był słynny krzyżacki artysta Piotr z Malborka.
Andrzej Korecki
Zamek kapitulny w Kurzętniku
Od 1291do 1772 roku Kurzętnik wraz z zamkiem był ośrodkiem dóbr kapituły chełmińskiej, która przed 1330 rokiem lokowała tu miasto. Zamek w Kurzętniku został zbudowany po 1331 rokiem, po najeździe Litwinów pod wodzą Gedymina. Budowę zamku zakończono przed 1361 rokiem. Został on zbudowany na wysuniętym w stronę Drwęcy stromym cyplu zbocza doliny, na miejscu jednego ze świętych gajów pruskich. Zamek został wzniesiony z kamieni narzutowych ociosanych w licu ścian, w niektórych partiach wzmocniono cegłą. Zespół obronny składał się z zamku i podzamcza. Zamek właściwy na planie prostokąta o wymiarach około 25 m x 28 m. Był to jednotraktowy budynek z niewielkim dziedzińcem od południa, związany bezpośrednio z murami podzamcza, które usytuowano za zamkiem (ewenement w krzyżackim budownictwie militarnym), po jego północnej stronie. Podzamcze otoczone było murami wzmocnionymi dwiema basztami – kwadratową po stronie wschodniej i prostokątną od zachodu. Zamykała je od północy kaplica p.w. św. Krzyża, zapewne obronna, wzniesiona w narożniku cypla. Prawdopodobnie na przełomie XIV i XV wieku zamek właściwy przebudowano na wielki dom mieszkalny oraz otoczono go murami z trzech stron: od południa, wschodu i zachodu. Wjazd na zamek znajdował się od strony południowej, przez most nad suchą fosą, przekopaną w miejscu naturalnego obniżenia terenu, odcinającego kulminację wzgórza od wysoczyzny. Najprawdopodobniej wjeżdżano tak jak obecnie: przez most, który znajdował się po wschodniej stronie fosy (w miejscu, gdzie obecnie jest ona zasypana), następnie wzdłuż południowych i zachodnich murów zamku właściwego. Precyzyjne odtworzenie planu całego założenia obronnego nie jest możliwe bez przeprowadzenia wykopów archeologicznych. W czasie przekopywania ruin zamkowych w 1914 roku znaleziono tu działo krzyżackie typu bombarda, datowane na początek XV wieku (obecnie eksponowane w muzeum zamkowym w Kwidzynie).
Andrzej Korecki
Maryjne Łąki Bratiańskie
W kulcie pogańskim nie spotyka się świątyń, a jedynie święte gaje. Były one materialnym wyrazem kultu drzew. Gaje były ogradzane płotem z ozdobnymi bramami i wejściem, a słowo gaić pierwotnie oznaczało – zamykać ogrodzeniem.
Na ziemi lubawskiej znajdowały się prawdopodobnie trzy tzw. święte gaje: w Łąkach, Lipach i Kurzętniku, gdzie w XIII wieku poganie składali ofiary bożkom i drzewom.
Objawienie Matki Boskiej Łąkowskiej (Widzenie dzieci). Wieki trwająca legenda głosi, że dzieci, pasące bydło na łąkach bratiańskich, nagle bardzo się przelękły, bo piękny jakiś obraz ukazał się im na Drwęcy. Cały opływał w aureoli niebiańskiej jasności i poruszał się jak żywy. Dzieci wkrótce opuściło przerażenie, a ogarnęło je zdziwienie, bo wydawało im się, jak by obraz płynął pod prąd wody. Nagle stanął na środku rzeki, to znów płynął, stawał kilkakrotnie i znowu płynął, aż wreszcie stanął naprzeciwko tego miejsca, gdzie dziś są ruiny klasztoru łąkowskiego i tam już pozostał.
W Łąkach prawdopodobnie nie było wówczas żadnej osady, dopiero o jakieś ćwierć mili drogi było nowo zbudowane Nowe Miasto.
Tam też najwcześniej dobiegła wieść o cudownym objawieniu się Matki Boskiej. Ludzie z miasta pobiegli do Łąk, a gdy wydobyto cudowny obraz z wody, przeniesiono go w uroczystej procesji do Nowego Miasta.
Jednak w nocy, gdy drzwi były zamknięte, obraz zginął z kościoła i nikt nie wiedział, gdzie się znajduje.
W rezultacie powstała w Łąkach mała kapliczka na lipie, gdzie pozostawiono cudowną figurę. Nieco później powstała w Łąkach mała kapliczka na lipie, gdzie pozostawiono cudowną figurę. Łąki Bratiańskie w XIII w. były rozsławiane wśród katolików przez wiele wieków – zwane„Częstochową Północy”.
Ojcowie franciszkanie - reformaci zostali sprowadzeni przez Pawła Działyńskiego do Łąk Bratiańskich ok. 1631 roku, gdzie dotychczas znajdowała się kapliczka z cudowną figurą Matki Boski Łąkowskiej. Starosta zbudował tu m.in. pierwotnie drewniany kościół i klasztor, który spłonął, a w 1638 r. zbudował zakonnikom klasztor łąkowski, w którym umieszczono cudowną figurę Matki Boskiej Łąkowskiej.
W Łąkach Bratiańskich za przyczyną Matki Boskiej wierni doznawali łask bożych, które określano mianem cudów.
Przekazy o cudownych uzdrowieniach i cudach otrzymanych za pośrednictwem Matki Boskiej Łąkowskiej skłoniły franciszkanów do starania się w Stolicy Apostolskiej o koronację figury. Decyzją 7 grudnia 1750 roku Ojca Świętego Benedykta XIV otrzymano zezwolenie na koronację figury łąkowskiej madonny. 4 czerwca 1752 roku odbyła się koronacja figury Matki Boskiej Łąkowskiej co jeszcze bardziej rozsławiło Łąki Bratiańskie.
Oprócz pielgrzymek z pobliskich miejscowości były również z dalszych okolic m.in. Kamień, Toruń, Mława, Rypin, Olsztynek. Uczestniczący w nich pielgrzymi przyczyniali się następnie w procesie rozgłaszania wielkich odpustów w Łąkach Bratiańskich. Pielgrzymki z odległych miejscowości przybywały w sposób zorganizowany – kompaniami. Były to pielgrzymki z trzech kierunków: Kaszuby – lewa strona Wisły, Prusy Książęce – Warmia, Polska Kongresowa. Według akt parafialnych w Gniewie w 1801 roku powstało „Bractwo Matki Boskiej Łąkowskiej”, którego celem było ułatwienie pątnikom corocznej pielgrzymki do klasztoru łąkowskiego. Kompania gniewska była jedną z najliczniejszych.
Według różnych źródeł można przypuszczać, że w tygodniu odpustowym przewijało się w Łąkach Bratiańskich od 20 do 30 tysięcy pielgrzymów. Wielkie zbiorowisko wiernych miało silny wpływ na ożywienie ducha religijnego na tych terenach.
W Łąkach Bratiańskich zostało założone w 1856 roku Studium Teologiczne. Wskazuje na to ilość wymienionych zakonników w klasztorze (w 1858 r. było tu 12 zakonników). W łąkowskim Studium Teologicznym wykładano: prawo kanoniczne, Pismo Święte oraz historię Kościoła. Łąkowska zakonna uczelnia była kuźnią nowych ojców – zakonników i bardzo często gorących patriotów.
W maju 1875 roku ukazała się ustawa, która znosiła w zaborze pruskim wszystkie zakony, z wyjątkiem tych, które zajmowały się opieką i pielęgnowaniem chorych. Na podstawie tej ustawy 27 września 1875 roku klasztor i kościół łąkowski został zamknięty. Po pożarze 5/6 maja 1882 r. spłonął klasztor i kościół. Figura Matki Boskiej Łąkowskiej została przeniesiona do kościoła parafialnego w Nowym Mieście Lubawskim.
Ruiny klasztoru łąkowskiego leżą przy trasie Toruń – Olsztyn. Trasą tą przejeżdża wiele turystów, w tym pielgrzymki zwiedzające sanktuaria maryjne. Turyści zwiedzają tereny byłego klasztoru oraz bazylikę mniejszą p.w. Św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim, gdzie znajduje się cudowna figura MBŁ z Łąk Bratiańskich.
Na trasie Toruń – Olsztyn znajduje się również w odległości ok. 60 km kolejne Sanktuarium Maryjne w Gietrzwałdzie, a za Olsztynem Stoczek Warmiński.
Architektura
Rozbudowa (ostatniego kościoła) w latach 1785 – 1790 pociągnęła za sobą również rozbudowę klasztoru, który przylegał do budynku kościelnego. Kościół składał się z dwóch części: prostokątnej nawy – szer. 11, 4 m i 21,75 m dł, w której wbudowana była kruchta, a nad nią chór organowy oraz prezbiterium – szer. 7,6 m i 14,7 dł. Całkowita długość kościoła wynosiła 37,65 m, a wysokość punktu szczytowego sklepienia 13,30 m.
Kościół od swych protektorów otrzymał również relikwie: od bp. K.J. Opalińskiego relikwie Św. Kazimierza i relikwie Krwi Pańskiej, natomiast Kazimierz Działyński ofiarował relikwie Świętego Krzyża. Nowy kościół był budowany według wymogów przepisów zakonnych. Wystrój kościoła łąkowskiego nosił wyraźne cechy baroku.
Między 1683, a 1693 rokiem biskup chełmiński Kazimierz Jan Opaliński wybudował kaplicę z kryptą grobową dla siebie. Z kaplicy wychodziło się do krużganków. 11 sierpnia 1693 zostały pochowane tu zwłoki biskupa – protektora Łąk Bratiańskich.
Obok kaplicy bpa Opalińskiego Tomasz i Teresa Działyńscy ufundowali kaplicę w 1716 roku, która miała zachować pamięć krewnych i fundatorów klasztoru.
Zabudowania klasztorne fundowane przez Pawła Działyńskiego były piętrowe. Na piętrze ojcowie mieli swoje cele – dormitarze. Klasztor grupował się wokół dwóch dziedzińców: większego – otoczonego krużgankami i mniejszego. We wschodniej części klasztoru znajdował się refektarz i zakrystie.
Najstarsza wzmianka o Bratianie pochodzi z roku 1343. W roku 1343 na lewym brzegu rzeki Drwęcy, przy ujściu rzeki Wel, na kępie otoczonej rozlewiskami tych rzek, Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku. Budowe zakończono prawdopodobnie w roku 1359. Składał się on z zamku niskiego, otoczonego murem obronnym z basztami, i zamku wysokiego, zbudowanego w kształcie czworoboku, z dziedzińcem pośrodku i wieżami na narożnikach. Dogodne położenie zamku sprawiło, że w roku 1359 przeniesiono tu siedzibę wójtów nowomiejskich (podlegających bezpośrednio wielkiemu mistrzowi).
Był siedzibą wójtów po których zostały dwie pieczęcie Jedna, wcześniejsza, wyobraża rycerza pędzącego na koniu z podniesionym mieczem, a w otoku napis: ADVOCATI BRATI. Druga nieco późniejsza wyobraża myśliwego na koniu, z trąbką myśliwską na ustach i z psem u nóg. W otoku nosi napis: S'ADVOCATI DE BRETHEAN. Bratiański zamek był chętnie odwiedzany przez krzyżackich dostojników. Tu w roku 1392 zmarł komtur Kuno von Liebenstein, którego płyta nagrobna należy do najcenniejszych zabytków nowomiejskiej bazyliki św. Tomasza, tu mieszkał u schyłku swojego życia i tu w roku 1351 dokonał żywota wielki mistrz krzyżacki Henryk Dusemer von Arffberg.
12 lipca 1410 roku bratiański zamek gościł dostojników zakonnych, którzy odbyli ostatnią naradę przed bitwą stoczoną na polach Grunwaldu. Johann von Redern był dowódcą chorąwi w bitwie pod Grunwaldem.
"...Dwudziesta szósta chorągiew zamku Bratyan (Brathian) i Nowego miasta (Civitas nova), mająca trzy rogi jelenie w krąg splecione, w polu białem: prowadził ją Jan de Redere, wójt Bratyanski."
Jan Długosz - Banderia Prutenorum
Po bitwie grunwaldzkiej zamek na krótko przechodzi w ręce polskie, a jego zarządcą zostaje rycerz Jan Kretkowski. I pokój toruński zawarty w 1411r. przyznaje zamek ponownie Krzyzakom i dopiero po roku 1466 zamek ponownie staje się siedziba starostów polskich. Starostami bratiańskimi byli początkowo członkowie rodziny Wilkanowskich, następnie przez niemal 200 lat- członkowie rodu Działyńskich, wreszcie, od roku 1723 do I rozbioru Polski- rodu Czapskich.
Mimo to zaniedbany podupadł w XVIII w. Po I rozbiorze częściowo rozebrany przez Prusaków uległ ruinie. Rozebrany w końcu XIX w.
Opis zamku - Kalendarz Łąkowski z 1938 r.
Po dawnej siedzibie wójtów, a później starostów bratiańskich, zbudowanej w latach 1335 - 1343, pozostały wprawdzie dziś tylko nieznaczne ślady, jednak w oparciu o wzmianki i opisy z wieku XVI i XVII, a zwłaszcza z ubiegłego stulecia, można nawet dość dokładnie odtworzyć jej rozkład, a częściowo i wygląd. Dostęp na zamek prowadził przez przedgrodzie dwoma obronnymi mostami, przerzuconymi od strony zachodniej przez Drwęcę, a od strony południowej przez płynący tu strumyk. Przedgrodzie obejmowało znaczną część terenu zamkowego. Prócz silnych baszt przy mostach, murów od strony zachodniej i południowej oraz fosy od strony wschodniej broniły tu dostępu dwie okrągłe baszty, jedna w północnym rogu tuż nad brzegiem fosy druga, także nad fosą, w południowym rogu. Na przedgrodziu, a zwłaszcza na południowej jego części, mieścił się cały szereg budynków gospodarczych jak stajnie, wozownie spichlerze oraz łaźnia i dom mieszkalny; tu w południowo-wschodnim rogu, obok baszty, rozciągał się również niewielki ogród. Od XVIII w. znajdowała się na przedgrodziu również gorzelnia i browar. Właściwy zamek znajdował się w północno - wschodniej części terenu zamkowego i mieścił się na tzw "Kępie ", otoczonej wkoło głęboką, w mur ujętą fosą, zalewaną w razie potrzeby wodą. Dostęp na "Kępę" znajdował się na stronie południowej, prowadząc z przedgrodzia na most zwodzony obok tzw. "wieży ośmioletniej ". Budynek zamkowy przedstawiał wysoki czworobok, o ścianach długich ok. 40 m., zamykający niewielki dziedziniec, wyłożony kamiennymi płytami. Wokół bloku zamkowego biegł 2 do 3 - metrowy pas tzw w budownictwie krzyżackim "parcham ". Na rogach czworoboku znajdowały się cztery okrągłe wieże. z których trzy, jednakowej wysokości i rozmiarów, przykryte były stożkowymi dachami. Czwarta wieża, stojąca na północno - wschodnim narożniku zamku, przewyższała znacznie rozmiarami trzy poprzednie, gdyż liczyła aż 7 pięter, prawdopodobnie była to wieża obserwacyjna, zakończona zapewne płaskim tarasem.Budynek zamkowy, prócz całego szeregu komnat dla rycerstwa i wójta, a później starosty, prócz kuchni, piekarni, piwnic i lochów więziennych, obejmował też salę rycerską i kaplicę. Sala rycerska znajdowała się po lewej stronie bramy, prowadzącej na dziedziniec zamkowy i ciągnęła się aż do baszty, stojącej na połudiowo - zachodnim rogu. Światło wpadało do niej przez 7 smukłych, ostrołukowych okien, z których 5 wychodziło na stronę południową, a 2 na zachodnią. Za czasów przynależności Bratiana do Polski okna te zdobiły piękne witraże, przedstawiające ze strony zachodniej herby państwowe Polski i Litwy, a w pozostałych herby królowej Katarzyny i familii starosty Jana Działyńskiego. Po prawej stronie wejścia na zamek, przy tzw "wieży ośmioletniej ", znajdowała się kaplica pod wezwaniem św. Katarzyny.
W pierwszej połowie XVII w., za starosty Pawła Działyńskiego, została kaplica gruntownie odnowiona za wyjątkiem posadzki, która nadal pozostała ceglana. Działyński kazał wówczas umieścić drugi ołtarz, poświęcony NM. Pannie i pokryć ściany kaplicy pięknymi malowidłami. Nabożeństwo za czasów krzyżackich odprawiał w kaplicy zamkowej kapelan wójta, a w czasach późniejszych, zwłaszcza za starostów z familii Działyńskich, odprawiał je wikary parafii nowomiejskiej. W roku 1611 kupiła Katarzyna Działyńska dom dla wikarego w Nowym Mieście, który miał odtąd odprawiać za to codziennie nabożeństwo w kaplicy zamkowej. Po zbudowaniu klasztoru Reformatów w pobliskich Łąkach, odprawiali tu nabożeństwo ojcowie tego klasztoru, a w czasie późniejszych chorób zakaźnych słuchali tu nawet spowiedzi i udzielali Sakramentów św. wiernym z okolicy. Po przejściu Bratiana w ręce pruskie w roku 1772 zaczął się zamek powoli chylić ku upadkowi, wprawdzie przez kilka lat następnych, dopóki rezydowali tu zarządcy, utworzonej w roku 1772 domeny bratiańskiej, zachował jeszcze swój dawniejszy wygląd, a kaplica jeszcze do roku 1780 była w użyciu, ale po przeniesieniu się zarządów domeny do nowo wybudowanego domu na południowo zachodniej części podgrodzia zamek zaczął się szybko chylić ku ruinie. Cegłę z walącej się budowli Reformaci z klasztoru łąkowskiego, zużyli w 1875 do budowy nowego kościoła klasztornego. W roku 1829 przeszedł teren zamkowy w ręce prywatnych właścicieli, którzy prowadzili dalej prace wokoło usuwania resztek dawnego zamku. Dopiero w roku 1887 wstrzymano dalszą rozbiórkę.
Wójtowie bratiańscy
Amandus
? – 1379
Leonhard von Elnik
11 maja 1383
Konrad von Elk
15 kwietnia 1384 – styczeń 1386
Roderich (Rorich) von Weseln
1386 – 13 grudnia 1387
Kuno von Liebenstein
1387 – 1392
Wolf von Zolnhart
4 grudnia 1392 – 17 lipca 1395
Philipp von Kleberg
1395 – 14 stycznia 1401
Bertold von Truchburg
1401 – 22 czerwca 1402
Jacob von Rynach (Reinach)
1402 – 30 marca 1405
Heinrich Marschalk
1405 (?) – 11 stycznia 1411
Paul Rulmann von Dadenberg
1411 – 30 sierpnia 1411
Hauer von Mandern
1411 – 19 listopada 1412
Albrecht von der Dube (Taube)
1412 – 1413
Jost von Strupperg
? - 9 października 1420
Gerhard von Wrede
1420 – 28 listopada 1421
Michael von Neffe
1421 – 7 lipca 1431
Heinrich Holt
1431 – 1434
Michael von Neffe
1434 – 31 października 1438
Bruno von Hirzberg
1438 – 18 października 1439
Johann von Stodheim
1439 - ?
Friederich von Niederik
? – 8 listopada 1442
Friederich von Troschwik
1442 – 1447(?)
Egloff von Rosenberg
1447 - ?
Heidiche von Milen
? - 1447
Starostowie bratiańscy
Adam Wilkanowski
1472 - 1490
Maciej Wilkanowski
10. X 1498 - zm. przed VIII 1508
Zbigniew Wilkanowski
1508 - zm. 1520
Krystyn Wilkanowski
22. X 1520 - 11. X 1521
Jan Wieczwiński
III 1522 - 1534
Mikołaj Działyński
1534 - 1535
Jan Działyński
1534 - 4. VII 1582
Mikołaj Działyński
4. VII 1582 - zm. 24. XI 1604
Katarzyna (Dulska) Działyńska
24. IX 1604 - 10. III 1613
Paweł Działyński
10. III 1613 - zm. 17. VII 1643
Jadwiga Marianna (Czarnkowska) Działyńska
17. VII 1643 -
Adam Działyński
XI 1648 - zm. X 1660
Katarzyna (Kobierzycka) Działyńska
X 1660
Zygmunt Olszowski
25. VI 1665 - 18. XII 1667
Stanisław Działyński
20. IX 1669 - 1674
Tomasz Działyński
III 1688 - zm. 25. VI 1714
Teresa (Bielińska) Działyńska
25. VI - 10. VIII 1714
Michał Zamojski
10. VIII 1714 - 16. XII 1720
Jan Ansgary Czapski
30. III 1723 - 16. VIII 1742
Tomasz Czapski
16. VIII 1742 - 14. IX 1772
W ramach nowego podziału administracyjnego Prus Zachodnich z 1 IV 1818 r. Nowe Miasto stało się stolicą nowo utworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. Na mocy ustawy z 30 IV 1815 r. Królestwo Pruskie podzielono na 10 prowincji. Nowe Miasto należało do prowincji Prusy Zachodnie i do rejencji kwidzyńskiej. Na czele powiatu stał landrat pełniący w powiecie funkcje administracyjne i policyjne. Urzędnik ten pochodził z nominacji monarchy dokonanej spośród kandydatów wysuniętych przez sejmiki powiatowe. Po wydaniu w 1872 r. ordynacji powiatowej – powiat stał się podstawową jednostką podziału administracyjnego spełniającą funkcje administracji rządowej i samorządowej. Landratowi powierzono kierowanie organami samorządu powiatowego: Sejmiku i Wydziału Powiatowego, będącego jednocześnie jednostką administracji rządowej na czele ze starostą.
Landraci powiatu lubawskiego z/s w Nowym Mieście Lubawskim (1818 – 1920)
- Gervais - 1818 - 1826
- - zarząd komisaryczny - 1826 - 1828
- Hans Friedrich Otto von Benekendorff und Hindenburg - 1828 - 1849
- Gramsch aus Roza - 1849 - 10.1851
- Mischke - Collande von - 08.1852 - 04.1857
- Friedrich Adolph Kunicke - 07.1858 - 10.1860
- Lambert Rospatt - 07.1861 - 12.1866
- Adolph Friedrich Edwin Graf von Posadowski - Wehner - 01.1868 - 06.1875
- - Wulka - zast. pow. deputowany - 07.1875 - 05.1876
- Richard Klapp - 8.05.1876 - 4.04.1881
- Eduard Johannes Louis Graf von Haugsdorf - 22.05.1881 - 30.11.1884
- Eckart von Bonin - 5.11.1883 - 24.11.1899 (do 11.1884 – p.o.)
- Ernst Walter Scherz - 29.10.1899 - 18.11.1915
- - Richter, Bülow – zast. pow. deputowani - 10.12.1915 - 1.12.1916
- Hans Lorenz von Versen - 1.12.1916 - 19.01.1920
W okresie międzywojennym starostowie współpracowali z samorządem powiatowym reprezentowanym przez Sejmik Powiatowy, który od 1935 r. został zastąpiony przez Radę Powiatową. Wybierana ona była w wyborach pośrednich w drodze jawnego głosowania. Z ich wyboru pochodził Wydział Powiatowy, będący organem wykonawczym samorządu powiatowego, na czele którego stał starosta. Starosta był reprezentantem władzy państwowej w terenie. Był on mianowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych na wniosek Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu. Sprawował on nadzór nad życiem politycznym, gospodarczym i społecznym w powiecie. Odpowiadał ponadto za bezpieczeństwo publiczne, od jego decyzji zależało użycie wojska i policji.
Starostowie powiatu lubawskiego z/s w Nowym Mieście Lubawskim (1920 - 1939)
- Teofil Rzepnikowski - 19.01.1920 - 24.11.1920
- Julian Sas - Jaworski - 25.11.1920 - 1.12.1925
- Henryk Bazanowski - 1.12.1925 - 28.03.1927
- Bolesław Ossowski - 28.03.1927 - 16.05.1927
- Adam Bederski - 17.05.1927 - 8.06.1931
- Władysław Skłodowski - 9.06.1931 - 26.10.1932
- Wojciech Tomczyński,dr - 27.10.1932 - 3.09.1936
- Alojzy Kowalski, mgr - 4.09.1936 - 1.09.1939
W okresie II wojny światowej Nowe Miasto i powiat lubawski należał do rejencji kwidzyńskiej. Na czele powiatu stał landrat (starosta).
Landraci powiatu lubawskiego z/s w Nowym Mieście Lubawskim (1939 - 1945)
- Kurt Stuertz - IX 1939 - XI 1939 - komisaryczny landrat
- Erwin Johst - XI 1939 - 1941
- Kurt Stuertz - 1941 - I 1945
11 września 1944 r. została wydana ustawa o organizacji i zakresie działania rad narodowych. Struktura: na czele Krajowa Rada Narodowa, wojewódzkie, powiatowe, miejskie oraz gminne rady narodowe. Rady narodowe niższego szczebla delegowały swych przedstawicieli do rad narodowych szczebla wyższego. W tworzeniu rad narodowych brały udział organizacje społeczne i polityczne. Rady mogły dokooptować do swego składu osoby szczególnie zasłużone dla różnych dziedzin życia narodowego. Starostowie z tytułu swego stanowiska wchodzili w skład odpowiednich rad narodowych jako pełnoprawni ich członkowie. Rady narodowe jako organy stanowiące samorząd terytorialny powoływały własny aparat wykonawczy. Organem Powiatowej Rady Narodowej był Wydział Powiatowy, którego przewodniczącym był starosta. Organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej był Zarząd Miejski z burmistrzem na czele, natomiast organem wykonawczym Gromadzkiej Rady Narodowej do spraw samorządu był Zarząd Gminny z wójtem na czele. Wydziały Powiatowe składały się z 6 członków wybranych przez radę spośród jej członków lub mieszkańców powiatu. W skład Zarządów Miejskich wchodziło od 3 do 6 członków, a w skład Zarządów Gminnych – 3 członków. W wyniku przeprowadzonej w 1950 r. reformy zniesiona została dualistyczna struktura administracji państwowej, tj. rządowej i samorządowej. Likwidacji uległy terenowe organy i urzędy administracji ogólnej zespolonej – w postaci wojewodów i starostów oraz obsługujących ich urzędów wojewódzkich i starostw.
W latach 1945 – 1950 powiat nowomiejski należał do województwa pomorskiego (bydgoskiego), w latach 1950 - 1975 do województwa olsztyńskiego, w latach 1975 - 1998 do województwa toruńskiego, a od 1 stycznia 1999 do województwa warmińsko - mazurskiego. Organem wykonawczym I instancji na szczeblu powiatu byli starostowie (do marca 1950). Starostę powiatowego mianował Minister Administracji Publicznej na wniosek wojewody i opinii Powiatowej Rady Narodowej.
Starostowie powiatu nowomiejskiego (1945 –1950)
- Bolesław Jentkiewicz - 10.02.1945 - 7.03.1945
- Hieronim Skrzyński - 7.03.1945 - 23.03.1945
- Henryk Kamiński - 23.03.1945 - 21.08.1945
- Brunon Wiczyński - 21.08.1945 - 26.01.1946
- Stanisław Przybysz - 21.01.1946 - 25.10.1947
- Julian Wiśniewski - 11.1947 - 1949
- Kazimierz Nawrocki - 1949 - 1950
Ustawa z 20 marca 1950 r. zmierzała do połączenia funkcjonujących dotąd odrębnie organów administracji państwowej, organów wykonawczych samorządu terytorialnego i rad narodowych w jedną całość. Funkcję starosty przejął przewodniczący Powiatowej Rady Narodowej.
Przewodniczący Powiatowej Rady Narodowej w Nowym Mieście Lubawskim (1950 - 1972)
- Henryk Kwella - 1950 - 1951
- Leonrad Janicki - 1951 - 1953
- Antoni Stabrowski - 1953 - 10.1972
- Franciszek Ciak - 10.1972 - 12.1972
Wg reformy administracyjnej z 1972 r. administracją zajmował się Naczelnik.
Naczelnicy Powiatu Nowomiejskiego (1973 –1975)
- Franciszek Ciak - 01.1973 - 09.1974
- Alfons Kowalski - 09.1974 - 06.1975
Od 1999 wprowadzono reformę administracyjną, która wprowadziła ponownie powiaty - na czele organów wykonawczych stanęli starostwie.
Starostowie Powiatu Nowomiejskiego (od 1999)
- Zbigniew Muchliński - 12.11.1998 - 12.04.1999
- Wacław Derlicki - 27.04.1999 - 16.11.2002
- Stanisław Czajka - 16.11.2002 - 30.11.2010
- Ewa Dembek - 30.11.2010 - 1.12.2014
- Zbigniew Ziejewski - 01.12.2014 - 27.02.2015
- Andrzej Ochlak - od 27.02.2015
Powiat Lubawski – Nowomiejski należał do województwa:
- 1818 - 1920 - rejencja kwidzyńska,
- 1920 - 1939 - pomorskiego,
- 1939 - 1945 - Reichsgau Danzig – Westpreussen – Regierungsbezirk Marienwerder (rejencja kwidzyńska),
- 1945 - 1950 - pomorskiego (bydgoskiego),
- 1950 - 1975 - olsztyńskiego,
- 1975 - 1998 - toruńskiego,
- od 1999 - warmińsko – mazurskiego.
Nazewnictwo Powiatu Lubawskiego – Nowomiejskiego:
- 1818 - 1920 - Kreis Löbau Westpreussen,
- 1920 - 1939 - Powiat Lubawski,
- 1939 - 1945 - Kreis Neumark Westpreussen,
- 1945 - 1948 - Powiat Lubawski,
- 1948 - 1975 - Powiat Nowomiejski (nazewnictwo powiatu musiało pochodzić od faktycznej siedziby władz administracyjnych),
-
od 1999 - Powiat Nowomiejski.